Dedoffe -e- klank

Nl = Nederlands GD = Gènker Dialekt

We horen de ‘doffe e’ of onbetoonde klank in het

NL: het, beter, geweer, vader, ’s morgens,
GD: het, bèèter, gewier, voader, ’s mèrges, sooves

1- in het NL achtervoegsel –lijk

Nl - gemakkelijk, gevaarlijk, draaglijk, dagelijks, gewoonlijk
GD- gemekke-lek, gevoar-lek, droag-lek, doage-leks, gemeen-lek

2-.als laatste letter in een lettergreep

NL: ballon, benauwd, bespuiten
GD: be-lóng, be-naad, be-speete

NL: fabriek, eindelijk, familie
GD: fe-brik, fe-noal, fe-mielie

NL: genoeg, gewicht, geworden
GD: ge-nóg, ge-wicht, ge-wèère

NL: handel, kanaal, eigenaardig, kabaal
GD: ke-mers, ke-noal, ke-mik, ke-boal

NL: lokaal, laurier, lawaai
GD: le-koal, le-rier, le-waet

NL :mijnheer, manieren, dame
GD: me-nier, me-niere, me-dam

NL: natuur, ,notaris niet meer
GD: ne-tier, , ne-toaris ne-mie

NL: punaise, plakaat, boeltje
GD: pe-nèès, ple-koat, san-te-pe-tik

NL: republiek, veer, reserve
GD: rip-pe-bliek, re-soar, re-zaerf

NL: ventiel, worst, supporter
GD: se-pap, se-siehs, se-porter

NL: telaat, uniform, toneel
GD: te-loat, te-nie, te-neel

 NL: wij, vakantie, valies
GD: ve, ver, mer, ve-kansie, ve-liehs

NL: razend, keuren
GD: rooze-tig, viz-ze-teere

NL: confituur, genant, jaloers, Gerard
GD: zje-lee, zje-nant, zje-loers, Zje-raar

NL: chocolade, chemische meststof, chichorei
GD: sje-kloat, sje-mik, sje-krei

Maar ook in

NL: veranderen, verdrinken, partij, toelating,
GD: ver-aanere, ver-drènke, per-tij, per-missie

NL: servies, preek, sardientjes
GD: ser-viehs, ser-moen, ser-din-ne-kes

Let op! Als de -e- gevolgd wordt door een dubbele medeklinker, dan is het geen doffe -e- maar –e van stek of è van mèt

NL: bedden, zetten, stokken, plakken, hebben, invetten, scheppen, wedden
GD: bèdde, zètte, stekke, plekke, hèbbe, ènvètte, sjèppe, wèdde

3- als laatste letter van een Zelfst. Nw –Soortnaam in het meervoud ook in de meervoudsvorm van een werkwoord

NL: handschoenen, hennen, palen, broeken
GD: haase, hinne, poole, brókke

NL: zij zingen, wij roepen, zij springen, wij leven
GD: zij zènge, vèè roepe, zij sprènge, vèè lèève

4-in de uitgang –en als het volgend woord begint met een klinker of d, t, h, vóór een mannelijk woord in het enkelvoud.

Vb. een grote hond = ‘ne groeten hond
Een oude ezel = ‘nen aaën ieëzel
Een lelijke duivel= ‘ne lilleken diehvel
Het witte doek = de witten dók

Let op!! Dikke hon (meerv) aa ieëzels, lilleke diehvels, witte dik (meervoud)

5- in de uitgangen -ter –ler ,- ner, -zer

NL: beter, groter, smaller, korter, kleiner, verbeter, verliezer
GD: bèèter, groeter, smoaler, korter, kleener, verbèèter, verliehzer

NL: kamer, jammer, klinker, suiker, stroper, proper
GD: koamer, jómmer, klinker, sókker, streeper, proeëper

6- een –ë (met trema) gaat door als doffe –e-

vb. ieë-zel, koeë-ter, goeë-n, stoeë-n, zieë- ve, bèè-ë, krae-ë, brieënde vieëgelkes
maer: D’r ligge nieëge brooie spek te broeien ènne pan.

Geen trema op de –e- na een tweeklank

7-Uitspraak als het weglatingsteken gebruikt wordt.

Als de nadruk erop ligt, dan: mijn, mijne, dijn, dijne, zijn, zijne
Als de nadruk er niet op ligt, dan gebruiken we voor
Mijn: m’ne, m’nen, m’n, me
M’nen hond blaft wier
M’n hand M’ne kenoarie fleet Me vèsken ès doed

Dijn: d’n, d’nen D’n kat likt doo stil
D’nen hond leept
D’n himme (onz) ès gewasse.
Zijn: z’n, z’nen,
Z’n kat sliept
Z’nen tand deet pijn.
z’ne, ze
Z’ne frang voel.
Ze pèèrd moet rèste.

Raadpleeg ook op de webstek: Taaltechnieken, Bezittelijk Voornaamwoord

8- Ook dit:

Het = ’t Het is te laat— ’t Ès te loat
Des = ’s Des morgens… ‘s Mèrges….

Daar= d’r Daar is niets mis mee. D’r ès niks mis mèt.
Daar= Doo Doo kèmt niks van. Doo likt het toch! ( nadruk op ‘daar’)

Een –‘n, ‘nen, ‘ne , e
Een kat is een lui beest, maar een goede
Een kat (of ) ’n Kat ès ‘n lee biest, mer ‘ne goeie jèèger.
‘nen Hoas ès snel.
Zjef ès ‘ne mins wei ‘ne boom.
E knepke ès minner as e kwoarsje.
Eens -- ‘ns Hoal ‘ns ‘nen iemer woater! Kóm ‘ns of Kóm is herte!
Eens = ins, als er de nadruk op ligt.
Het gebierden ins (één keer) èn de leste tien joor.

hij – er, ‘r, ter (-ter in samentrekkingen)

Hèè ès wier te loat. Kèmter nog? Hèè wèt datter op tijd moet zijn.
Doen hoalden ‘r ze geteig

zij ze, Zij wèt het altoes bèèter, och, lót ze maer

het ‘t (onzijdig of bij een Onpersoonlijk Werkw.)
Het vaerken ès vet, ’t ès vèèrig óm te slachte.
’t Rèègent wier.

Om misverstanden te vermijden:

Men = onbepaald persoonlijk voornaamwoord. Men dènkt dat het te loat ès.
Men = ook meervoud van man Dei men zijn wier oan ‘t koarte

Mer =maar Ze zingt mer ins per joor.
Mer (doffe –e-) en Ver (doffe –e-) als Persoonlijk voornaamwoord voor wij
Mer haaën tijd genóg. Ver haaën het toch nie goed verstoeën.

Maer: Als in de zin de nadruk duidelijk op ‘maar = maer’ ligt.
Mer en me (de e van bed) wordt ook wel gebruikt.

Men(mijn) vinger = m’n vinger (meervoud) m’ne vinger = enkelvoud
Zen (zijn) haan = z’n haan (meervoud) z’n hand (enkelvoud)
Er = bijwoordelijke bepaling van plaats (een plaatsaanduiding) (doffe –e-)
Ze kos er nie oan. Woeren er nog vrooge? Er stont ‘ne pool ènne wèèg.